فورس ماژور یا قوه قهریه و کاربرد آن در مسائل حقوقی

گاهی عدم اجرای تعهد ناشی از اتفاقی است که خارج از اختیار متعهد، امکان اجرای تعهد را از بین می برد. به این شرایط فورس ماژور یا حوادث قهریه می گویند که متعهد را از مسئولیت معاف می کند، خواه این مسئولیت در حوزه یک معامله و قرارداد در حوزه املاک و مستغلات رخ دهد و خواه در حوزه موارد دیگر رخ دهد که توافق و قراردادی منعقد شده باشد. این حوادث و شرایط برای اتفاقاتی به کار می رود که هیچ یک از طرفین را نمی توان برای آن مسئول دانست مانند سیل، زلزله، شیوع بیماری مانند کرونا, سرقت، آتش سوزی، طوفان و سایر بلایای طبیعی، کودتا و انقلاب، جنگ و… که از مصادیق شرایط فورس ماژور هستند. بنابر این زمانی که شخص متعهد بتواند ثابت کند بدلیل اتفاقی که خارج از اراده و توانایی و کنترل او بوده است، نتوانسته مسئولیتش را انجام بدهد، نیازی به جبران خسارت ندارد.

به دلیل اهمیت حقوقی شرایط و بندهای مربوط به فورس ماژور در قرارداد ها باید نکاتی را در رابطه با آن بدانیم. پس برای بررسی قوه قاهره یا فورس ماژور با ما همراه باشید.

ویژگی های فورس ماژور

برای اینکه امری قوه قاهره محسوب شود باید این اوصاف را داشته باشد:

1-حادثه خارجی باشد:

به موجب ماده 227 قانون مدنی «…عدم انجام تعهد به واسطه ی علت خارجی بوده که نمی توان مربوط به او نمود» منظور از خارجی بودن علت آن است که اولا خارج از اراده مدیون باشد اگرچه در حوزه ی و فعالیت او حادث شود و ثانیا تقصیر یا عمد متعهد موجب آن نباشد. عامل قهری ای که در حوزه فعالیت متعهد حادث می شود، منتسب به اوست مگر خلاف آن ثابت شود و برعکس،عامل قهری ای که منشا خارجی دارد به مدیون مربوط نمی شود مگر آنکه این رابطه احراز شود.

همچنین متعهد در شرایطی، مسئولیت اقدامات کارگران و نمایندگانش را نیز بر عهده دارد از این رو درصورتی که اعتصاب کارگران ناشی از سومدیریت و تقصیر متعهد باشد مثلا حقوق ایشان را پرداخت نکرده باشد،این عامل خارجی محسوب نشده و فورس ماژور به حساب نمی آید.چرا که قوه قاهره نباید مستند به فعل متعهد باشد.  لکن درصورتی که ناشی از عوامل بیرونی از جمله مسائل سیاسی یا اقتصادی کشور و مواردی از این قبیل باشد که متعهد در رخ دادن آن هیچ نقشی ندارد عامل خارجی به حساب می اید.

بیماری متعهد نیز می تواند فورس ماژور تلقی شود به شرطی که اولا امکان فعالیت متعهد و اجرای تعهد را غیر ممکن سازد؛ بیماری موقتی مانع اجرای تعهد نمی شود مگر آنکه برای تعهد مهلت معینی درنظر گرفته شده باشد. ثانیا تعهد قائم به شخص متعهد باشد. بنابر این چنانچه انجام تعهد توسط دیگری ممکن باشد ،ناتوانی متعهد باعث معافیت وی از مسئولیت خویش نمی باشد.

گفتیم جنگ و آشوب و تحولات سیاسی نیز از مصادیق فورس ماژور است. اما این موارد نیز به خودی خود فورس ماژور محسوب نمی شوند و درصورتی که اجرای قرارداد را ناممکن سازد متعهد را از مسئولیت معاف می کند. در حقیقتف سخت و دشوار شدن اجرای قرارداد یا پرهزینه بودن آن موجب بری شدن مسئولیت متعهد نیست.

اقدام شخص ثالث نیز با جمع شرایطی می تواند قوه قاهره تلقی شود. درصورتی که عمل ثالث مانع انجام تعهد گردد و متعهد نقشی در عمل وی نداشته باشد و قابل پیش بینی و دفع نیز نباشد، فورس ماژور است مانند اینکه شهرداری بدون دلیل قانونی مانع ساخت و ساز بنای موضوع قرارداد گردد. اما درصورتی که سازنده ی یک قرارداد که متعهد به احداث بنا است از ضوابط قانونی پیروی نکند و شهرداری مانع کار او شود فورس ماژور محسوب نمی شود. همچنین در صورتی که متعهد طبق قانون عمل کرده باشد اما قانون جدید اجرای تعهد وی را ناممکن سازد در اینجا مشمول فورس ماژور است.

ممکن است اقدام متعهدله نیز قوه قاهره محسوب شود یعنی زمانی که طلبکاری خود مانع اجرای قرارداد شود حق مطالبه گری ندارد. مانند عدم تخلیه ی ملک توسط مالک در قرارداد مشارکت در ساخت. توجه داشته باشید که فعل متعهدله و ثالث در صورتی قوه قاهره محسوب و موجب معافیت کامل از مسئولیت است که تمام اوصاف قوه قاهره را داشته باشد.

نکته ی دیگر آنکه چنانچه تاخیر متعهد در اجرای تعهد موجب برخوردن به قوه قاهره باشد این مورد از مصادق عامل خارجی نبوده و متعهد ضامن است.به عنوان مثال در صورتی که تاخیر هواپیما برای پرواز موجب نامناسب شدن شرایط جوی و کنسل شدن پرواز گردد این از مصادیق قوه قاهره نخواهد بود.چرا ک اگر هواپیما در موعد مقرر پرواز می نمود،شرایط جوی مناسب بوده و مانعی در پرواز رخ نمی داد.

2-غیر قابل اجتناب باشد:

مانع خارجی باید غیر قابل دفع و اجتناب باشد. به این معنا که درصورتی که متعهد بتواند آنچه را که مانع اجرای تعهد شده است را اگرچه دشوار باشد، کنار زند از اجرای تعهد معاف نخواهد شد. ملاک تلاش متعهد برای دفع حادثه شرایط یک انسان متعارف در آن شرایط خاص است.

3-غیرقابل پیش بینی باشد:

حادثه ای غیر قابل پیش بینی محسوب می شود که هیچ اماره و نشانه خاصی بر وقوع آن وجود نداشته باشد. چنانچه متعهد به سبب پایین بودن معلومات یا بی مبالاتی نتواند وقوع حادثه را پیش بینی کند نمی تواند تقصیر خود را بهانه معاف شدن از جبران ضرر قرار دهد. همچنین درصورتی که حادثه ی قابل پیش بینی که به طور معقول احتمال دفع آن می رود به ناگاه و با شدت غیرقابل پیش بینی و دور از انتظار رخ دهد، قوه قاهره محسوب می شود. مثلا به علت تحریم امکان ورود برخی قطعه ها برای تجهیز کارخانه ای که تعهد به برپایی آن شده وجود ندارد. درسالهای اخیر طبق روند معمول تحریم ها وجود داشته اند اما به یکباره قوت می گیرد و شرایط غیر قابل پیش بینی را ایجاد می کند.بنابر این تحریم درصورتی می تواند مصداقی از قوه قاهره باشد که بعد از انعقاد قرارداد وضع یا شدت گیرد. بنابر این قراردادی که در شرایط تحریم منعقد می شود وصف غیر قابل پیش بینی بودن را نداشته و قوه قاهره محسوب نمی شود.

مثال دیگر آنکه فردی که متعهد به ساخت بنایی شده است با پیش بینی آنکه در اوایل بهار مانعی از لحاظ برودت هوا بر سر راه او قرار نخواهد داشت متعهد به شروع ساخت و ساز می شود اما در بهار آن سال بارش های شدید و پی در پی صورت گرفته و مانع فعالیت او می شود که مصداقی از قوه قاهره است.

یکی دیگر از مصادیق بارز فورس ماژور که در دادگاه ها مطرح می شود بیماری کرونا است که بیماری مذکور در برخی قرارداد ها می تواند مصداق قوه قاهره باشد. چرا که اگرچه عاملی خصایص قوه قاهره را دارد اما مانعی برای موضوع قرارداد محسوب نمی شود.

شرط خلاف قوه قاهره

شرط خلاف قوه قاهره اصولا صحیح است بنابر این طرفین می توانند توافق کنند که قوه قاهره رافع مسئولیت متعهد نباشد یعنی اگر چه اجرای قرارداد به واسطه قوه قاهره ناممکن می شود ولی این شرط در قالب شرط تضمین نتیجه باعث می شود متعهد از پرداخت خسارت معاف نشود. همچنین طرفین می توانند در خصوص مصادیق قوه قاهره باهم توافق کنند و حادثه ای را از مصادیق قوه قاهره خارج یا وارد این مفهوم کنند مثلا توافق کنند که تحریم، قوه قاهره محسوب نشود.

نمونه هایی از بند فورس ماژور در قرارداد

• در صورت بروز هرگونه هرگونه اشکال و شرایط فورس ماژور در اجرای تعهد از قبیل سیل و زلزله و جنگ و اعتصاب و غیره هیچ گونه مسئولیتی متوجه کارگزار نخواهد بود.
• هرگاه بنا بر علل غیر قابل پیش بینی و خارج از اراده طرفین از قبیل جنگ، یا حوادث طبیعی اجرای قرارداد برای مدت نامعلوم غیر ممکن شود ظرفین باید ظرف یک ماه باید درخصوص ادامه قرارداد یا اقاله آن تعیین تکلیف کنند. همچنین درصورتی که برای مدت معلوم اجرای قرارداد غیر مقدور شود، تا رفع عامل اجرای قرارداد به تعویق خواهد افتاد.
• چنانچه به علل غیرقابل پیش بینی و خارج از اراده هریک از طرفین و غیر قابل دفع، اجرای قرارداد ناممکن و یا به تعویق بیوفتد هریک از طرفین حق فسخ قرارداد را خواهند داشت. لازم به ذکر است شیوع بیماری کرونا از مصادیق این بند نمی باشد.
• بروز رخداد های قهریه، رافع مسئولیت متعهد نبوده و درهر شرایطی متعهد ملزم به اجرای قرارداد است. درصورت عدم اجرای قرارداد متعهد ملزم به پرداخت خسارت است.

در نهایت باید گفت که پیش‌بینی این موارد به ویژه در حوزه قراردادهای مرتبط با املاک و مستغلات (مشارکت در ساخت، اجاره و…) بسیار قابل اهمیت خواهد بود.

کلیه حقوق مادی و معنوی این مقاله متعلق به موسسه حقوقی معامله امن دادگر است.